พระบฏ: พลวัตของการใช้งานพุทธศิลป์เรื่องเวสสันดรในชุมชนหนองขาว จังหวัดกาญจนบุรี

พระบฏเรื่องเวสสันดรเป็นจิตรกรรมที่สัมพันธ์กับวรรณกรรมและคีตกรรม ในอดีต มีธรรมเนียมการสร้างภาพพระบฏเรื่องเวสสันดรเพื่อเป็นเครื่องกัณฑ์เทศน์และใช้แขวนประดับสถานที่ประกอบพิธีเทศน์มหาชาติ ทําให้พระบฏเรื่องเวสสันดรมีบทบาทในการให้ความรู้ทางพระพุทธศาสนาแก่ชาวบ้าน โดยเฉพาะในช่วงที่การรู้หนังสือยังไม่แพร่หลายมากนักในสังคมไทย
.
ปัจจุบัน พระบฏเรื่องเวสสันดรที่เคยใช้ในประเพณีเทศน์มหาชาติสูญไปเป็นจํานวนมาก แต่ยังคงมีภาพพระบฏและภาพวาดบนแผ่นกระดาษเรื่องเวสสันดร อันเป็นงานพุทธศิลป์แห่งศรัทธาที่มีอายุเก่าแก่จํานวน ๒ ชุด ชุดละ ๑๓ ภาพ ที่สร้างขึ้นเพื่อถวายวัดอินทาราม ในชุมชนหนองขาว อําเภอท่าม่วง จังหวัดกาญจนบุรี ซึ่งยังคงจัดประเพณีเทศน์มหาชาติขึ้นเป็นประจําทุกปี จากการศึกษาพบว่า ชุมชนแห่งนี้มีการแบ่งหน้าที่และการพึ่งพากันจนการจัดงานเทศน์มหาชาติเป็นเรื่องของคนทุกเพศทุกวัยในชุมชน และมุ่งใช้ประเพณีนี้เพื่อขัดเกลาพระภิกษุที่อุปสมบทใหม่ในพรรษาแรกให้รู้จักตอบแทนคุณบุพการีและสร้างชื่อเสียงแก่วงศ์ตระกูลโดยสามารถเป็นผู้เทศน์มหาชาติได้แม้จะมีช่วงเวลาฝึกฝนไม่ยาวนานนัก ธรรมเนียมเช่นนี้ทําให้มีผู้มาฟังเทศน์มหาชาติทุกกัณฑ์เพราะได้รับมอบหมายจากชุมชนว่าต้องร่วมเป็นเจ้าภาพกัณฑ์นั้น ๆ อีกทั้งต้องการมาให้กําลังใจ มา “เอาแรง” หรือ “ใช้แรง” กันในฐานะที่เป็นเครือญาติหรือญาติมิตรกับพระผู้เทศน์ ด้วยบริบทของพิธีกรรมเช่นนี้จึงทําให้ต้องนําแหล่ต่าง ๆ จากที่คัมภีร์ใบลานเทศน์มหาชาติมีจํานวน ๑๕๒ แหล่มาใช้เพียง ๘๙ แหล่ และใช้ทํานองแหล่เพียง ๕ ทํานอง คือ ทํานองธรณีบท ทํานองธรรมวัตร ทํานองขึ้น ทํานองเดิน และทํานองส่งกุมาร โดยเทศน์ตามทํานองประจํากัณฑ์ เพื่อให้เหมาะแก่เวลาและความเข้าใจเนื้อหาของผู้ฟังในแต่ละกัณฑ์

เมื่อวิเคราะห์ความสัมพันธ์ระหว่างเนื้อหาของภาพพระบฏและภาพวาดเรื่องเวสสันดรที่บ้านหนองขาวกับแหล่ต่าง ๆ พบว่า ภาพทั้ง ๒ ชุดนี้เลือกอนุภาคของเหตุการณ์จํานวน ๒๒ อนุภาค มาวาดเป็นเรื่องราวเช่นเดียวกัน แต่รายละเอียดต่าง ๆ ในภาพสอดคล้องกับแหล่ที่ใช้เทศน์จริงจํานวน ๒๔ แหล่ และ ๓๒ แหล่ ตามลําดับ อย่างไรก็ตาม ภาพทั้ง ๒ ชุดนี้เน้นการสื่อแนวคิดเรื่องการให้ทานและการบําเพ็ญทานบารมีของพระโพธิสัตว์ร่วมกันอย่างชัดเจน
.
ภาพพระบฏเรื่องเวสสันดรเป็นงานพุทธศิลป์ที่ใช้ในพิธีเทศน์มหาชาติที่บ้านหนองขาวมายาวนาน เมื่อเวลาผ่านไป พระบฏดังกล่าวได้หมดบทบาทเดิมที่ใช้ในพิธีกรรม เพราะมีภาพพิมพ์ของ ส.ธรรมภักดีที่มาจากฝีมือวาดของพระเทวาภินิมมิตเข้ามาแทนที่ แต่เมื่อมีการนําภาพพระบฏชุดนี้กลับมาใช้ใหม่ พบว่า การที่พระบฏเป็นของโบราณเก่าแก่ ทําให้มีบทบาทในการ รักษารูปแบบของศิลปกรรมในอดีต จึงสามารถนํามาเป็นส่วนหนึ่งในการสร้าง “จุดขาย” ของการท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรมในประเพณีเทศน์มหาชาติของชุมชนแห่งนี้ได้ ด้วยเป็นคติชนประเภทวัตถุที่มีคุณค่า เป็น “ของโบราณ หาชมได้ยาก” ในสังคมไทยร่วมสมัย
-- ปรมินท์ จารุวร