นิราศไทรโยค

นิราศไทรโยคนี้ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ทรงพระนิพนธ์เมื่อครั้งเสด็จประพาสน้ำตกไทรโยคเป็นการส่วนพระองค์ ระหว่างวันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ ถึงวันที่ ๒๔ มีนาคม ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๗) ทรงพระนิพนธ์แสดงพระนามในฐานะผู้ประพันธ์ไว้ในโคลงบทที่ ๑๔๓๙ ว่า

"สังเวชอนิตย์ลักษณโอ้ อนาถองค์
นราธิปประพันธ์พงศ์ ชื่อข้า
วรวรรณพจบบรรจง จบนิราศ แล้วรา
อีกไม่นานไม่ช้า ชื่อทั้งตัวตาย

เรื่องนิราศไทรโยคนี้ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ทรงพระนิพนธ์เป็นโคลงสี่สุภาพรวม ๑๔๔๑ บท เป็นทำนองบันทึกประจำวัน ทรงบรรยายธรรมชาติและสถานที่ต่างๆ ที่เรือผ่านไป ทรงพรรณนาถึงธรรมชาติตลอดจนความเป็นอยู่ ขนบธรรมเนียมประเพณีของประชาชนในที่ต่างๆ เหล่านั้น ทรงสอดแทรกความรู้สึกนึกคิดเกี่ยวกับสิ่งต่าง ๆ ที่ทำให้พระนิพนธ์เรื่องนี้มีคุณค่าทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีอย่างมากด้วย ทั้งนี้เพราะในปัจจุบันเหตุการณ์สถานที่และสิ่งต่าง ๆ ที่พระองค์ทรงกล่าวถึงในนิราศนี้ได้เปลี่ยนแปลงสูญหายไปตามกาลเวลา ส่วนคุณค่าทางด้านวรรณคดีนั้น พระองค์ได้ทรงเลือกสรรถ้อยคำได้งดงามเหมาะแก่ลีลาของเรื่องแต่ละตอน ในที่บางแห่งทรงใช้ถ้อยคำเลียนเสียงธรรมชาติ เช่น เสียงนกร้อง เสียงน้ำตก เสียงน้ำไหล อันเป็นลักษณะองค์ประกอบของวรรณศิลปที่สำคัญ ซึ่งกวีน้อยคนจะสามารถทำได้ อีกประการหนึ่งได้ทรงแสดงลักษณะพิเศษของพระองค์ในการเรียบเรียงร้อยกรองถ้อยคำอันเป็นคุณลักษณะที่ควรสรรเสริญ นับได้ว่านิราศไทรโยคเป็นวรรณคดีที่มีคุณค่าน่าอ่านและน่าศึกษาอย่างยิ่ง

หนังสือเรื่องนิราศไทรโยคนี้ ต้นฉบับเป็นพิมพ์ดีด ซึ่งนายโชติ ยุวสุทธ์ ได้กรุณานำมาให้กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๙ เข้าใจว่ายังไม่เคยตีพิมพ์เผยแพร่เลย ทั้งนี้เพราะผู้ทรงพระนิพนธ์ได้แสดงพระประสงค์ไว้มิให้ตีพิมพ์เรื่องนิราศไทรโยคนี้ออกเผยแพร่จนกว่าพระองค์จะสิ้นพระชนม์ไปแล้ว