นิทานโบราณคดี ( 1 ในหนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่าน)

หนังสือนิทานโบราณคดี กล่าวถึงเรื่องราวเกี่ยวกับความรู้ในทางภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ โบราณคดี และขนบธรรมเนียมประเพณีต่างๆ ตามความทรงจำของสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ แบ่งออกเป็นตอน ๆ ตามลักษณะเรื่อง เป็นต้นนิทานเรื่อง “ค้นเรื่องโบราณ” ทรงเล่าเรื่องการค้นหาพระเจดีย์ ซึ่งสมเด็จพระนเรศวรมหาราชโปรดให้สร้างขึ้นเป็นที่ระลึกในคราวชนช้างกับศัตรู และทรงได้ชัยชนะอย่างเด็ดขาดงดงาม เป็นสงครามกู้ชาติ ให้ชาติไทยคงความเป็นไทยมาได้จนทุกวันนี้ ในพระราชพงศาวดารกล่าวว่า สมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงทำยุทธหัตถีหรือชนช้างกับราชศัตรูที่ตำบลหนองสาหร่าย แต่ไม่กล่าวว่าตำบลนี้อยู่ที่ไหน จึงเป็นเหตุให้มีการสำรวจตรวจค้นกัน จนพบพระเจดีย์อันเป็นอนุสาวรีย์เทิดเกียรติไทย ซึ่งปรักหักพังซ่อนอยู่ในป่ารก สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงเล่าเรื่องตอนนี้ กล่าวถึงต้นเหตุที่ไปตรวจค้น และทรงวินิจฉัยเรื่องตามที่กล่าวไว้ในพระราชพงศาวดารด้วยหลักโบราณคดี กะทำให้ผู้ที่อ่านแล้วได้รับความรู้และความภาคภูมิใจในชาติของตน อีกเรื่องหนึ่ง ทรงเล่าถึงเรื่องจังหวัดเพชรบูรณ์ เมื่อครั้งเสด็จไปราชการยังจังหวัดนั้น ทรงเล่าถึงภูมิประเทศ ระยะทางและประวัติของจังหวัดเพชรบูรณ์ไว้ละเอียดลออ เป็นความรู้ของผู้ที่ใฝ่ใจในเรื่องซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของประเทศบ้านเกิดเมืองนอนที่รักของตน ใช่แต่เท่านั้น เมื่อเร็ว ๆ นี้ สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพยังประทานบันทึกเรื่องจังหวัดเพชรบูรณ์ในลางประการ มาให้กรมศิลปากรเป็นแนวสำหรับสำรวจตรวจค้นต่อไป และกรมศิลปากรก็ได้ส่งบันทึกนั้นไปยังจังหวัดเพชรบูรณ์ เพื่อสำรวจตรวจค้นต่อไปในเวลาอันควร แต่งานสำรวจตรวจค้นเรื่องโบราณคดี ย่อมกินเวลานาน ทั้งผู้สำรวจตรวจค้นต้องเป็นคนมีความอดทน เพียรรักและสนใจด้วย จึงจะทำงานชนิดนี้ลุล่วงไปได้ รวมความหนังสือนิทานโบราณคดี มีเรื่องที่ให้ความเป็นต่าง ๆ กัน เป็นประโยชน์แก่นักศึกษาผู้ใคร่ในความรู้เกี่ยวกับเรื่องของชาติอย่างเกินคุณค่า