พระยอดเมืองขวาง ปลุกใจวีรบุรุษสู้ฝรั่งเศส

คดีพระยอดเมืองขวาง (ขำ) หรือ "ศาลรับสั่งพิเศษ ร.ศ. 112" เป็นคดีครึกโครมทางทหารและการเมือง และเป็นคดีที่สร้างความขมขื่นให้แก่ประชาชนชาวไทยทั่วหน้า เพราะอธรรมกำลังอยู่เหนือธรรมะชั่วระยะหนึ่ง
พระยอดเมืองขวางปฏิสนธิเมื่อปีชวด ร.ศ. 71 และถึงแก่กรรมเมื่อเดือนเมษายน ร.ศ. 119 ภายหลังที่ต้องรับโทษมหันต์ แต่เดือนมิถุนายน ร.ศ. 113 ได้รับพระราชทานอภัยโทษ เมื่อเดือนพฤศจิกายน พระยอดฯ เป็นผู้ที่นำทหารไทยรบกับทหารฝรั่งเศสที่บ้านแก่งเจ๊ก แขวงเมืองคำม่วน เมื่อวันที่ 3 หรือวันที่ 5 มิถุนายน ร.ศ. 112 ทหารไทยผู้รักอิสรเสรียิงทหารฝรั่งเศสตายหมด ได้เกิดเป็นคดีใหญ่โตระหว่างชาติ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งศาลพิเศษขึ้นชำระความพระยอดฯ โดยทนายแผ่นดินเป็นอัยการแผ่นดินแทน ฝรั่งเศสเป็นโจทก์ พระยอดฯ เป็นจำเลย "ศาลรับสั่งพิเศษ" ยกฟ้องโจทก์ แต่ฝรั่งเศสมหาอำนาจผู้กำลังเมามันไม่ยอม และด้วยอำนาจบาตรใหญ่นี้เอง ไทยจึงต้องยอมตั้งศาลผสมขึ้นใหม่อีก ตุลาการฝรั่งเศส 3 คน พิจารณาให้จำคุกพระยอด 20 ปี

พระยอดเป็นบุคคลตัวอย่างของไทยที่สู้ฝ่าอันตราย เพื่อรักษาศักดิ์ศรีและประโยชน์ของชาติไทย แม้ในขั้นสุดท้ายท่านจะต้องได้รับเคราะห์กรรมอย่างร้ายแรงก็ตาม นับเป็นตัวอย่างอันดีงามที่ปฏิบัติได้ยากยิ่ง ต่อไปนี้ จะขอกล่าวความละเอียดเรื่องการตั้ง "ศาลรับสั่งพิเศษ"
เมื่อฝรั่งเศสเชือดเฉือนดินแดนไทยด้วยเพทุบายและอำนาจไปแล้ว ก็ได้ให้ไทยตั้งศาลพิเศษขึ้นพิจารณาฟ้องพระยอดเมืองขวาง ตามอนุสัญญา เมื่อวันที่ 3 ตุลาคม ร.ศ. 112 กล่าวหาเป็นทางอาญาว่าพระยอดเมืองขวางทำร้ายฆ่าทหารฝรั่งเศส ณ บ้านแก่งเจ๊ก แขวงเมืองคำม่วน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจำพระทัยมีพระบรมราชโองการให้ตั้งศาลรับสั่งพิเศษสำหรับคดีนี้ โปรดเกล้าฯ ให้บุคคลต่อไปนี้เป็นตุลาการ และอัยการทนายแผ่นดินโจทก์ เรียกว่า "ศาลรับสั่งพิเศษ" ดังมีรายนามดังต่อไปนี้

ตุลาการ
1. อธิบดีผู้พิพากษา พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร
2. ผู้พิพากษารอง พระยาสีหราชเดโชชัย
3. ผู้พิพากษารอง พระยาอภัยรณฤทธิ์
4. ผู้พิพากษารอง พระยาเทเวศรวงศ์วิวัฒน์
5. ผู้พิพากษารอง พระยาธรรมสารนิตติ์
6. ผู้พิพากษารอง พระยาธรรมสารเนตติ์
7. ผู้พิพากษารอง พระยาฤทธิรงค์รณเฉท

อัยการ
1. ทนายแผ่นดินที่ 1 หลวงสุนทรโกษา
2. ทนายแผ่นดินที่ 2 นายหัสบำเรอ
นอกจากนี้ ยังมียกกระบัตรศาล ล่าม พนักงาน เสมียนศาลต่าง ๆ ตามแต่อธิบดีศาลจะเห็นสมควร
กรมหลวงพิชิตปรีชากร ได้ทรงตั้งให้หลวงรัตนาญัปติ อธิบดีกรมอัยการ เนติบัณฑิตอังกฤษ เป็นยกกระบัตรศาล ด็อกเตอร์แฟรงฟูเตอร์ 1 มิสเตอร์มอแรนต์ 1 มิสเตอร์สะไวสะตรับ 1 เป็นล่ามศาล และมีเสมียนศาลจดชวเลข 2 คน คือนายช่วงกับนายตาบ

ส่วนพระยอดเมืองขวางจำเลยนั้น ได้ว่าจ้างเนติบัณฑิตอังกฤษ 2 คน เนติบัณฑิตสยาม 2 คน ให้ว่าความแทน เนติบัณฑิตอังกฤษคือมิสเตอร์เป๊ต กับมิสเตอร์เตลิกี ส่วนเนติบัณฑิตไทย คือนายมี ว่าที่ราชมนตรี กับนายเกต
ความเรื่องนี้ถึงขนาดรัฐบาลฝรั่งเศสได้ส่งข้าราชการฝรั่งเศสมากำกับอัยการทนายแผ่นดิน 2 คน คือมองสิเออร์ดูโด อธิบดีผู้พิพากษาฝรั่งเศสในศาลอุทธรณ์ที่ไซ่ง่อน กับมองสิเออร์ฮาอูอิน ผู้ช่วยราชทูตฝรั่งเศสที่กรุงเทพฯ ดังมีรายงานการพิจารณาโดยละเอียดดังต่อไปนี้