ตำรายาพระนารายณ์และสมัยรัชกาลที่ 2

เรื่องย่อ "ตำราพระโอสถพระนารายณ์"

ตำรานี้เรียกว่า "ตำราพระโอสถพระนารายณ์" เพราะมีตราพระโอสถซึ่งหมอหลวงได้ประกอบถวายสมเด็จพระนารายณ์มหาราชหลายขนาน ปรากฎชื่อหมอแลมีวันคืนที่ได้ตั้งพระโอสถนั้น ๆ จดไว้ชัดเจน อยู่ในระหว่างปีกุญ จุลศักราช 1021 พ.ศ. 2202 จนปีฉลู จุลศักราช 1023 พ.ศ. 2204 คือระหว่างปีที่ 3 จนที่ 5 ในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ปลาดที่มีตำราขี้ผึ้งรักษาบาดแผลหมอฝรั่งประกอบถวายในครั้งนั้นด้วย ขี้ผึ้งตามตำรานี้ หมอฝรั่งพวกกุฎีจีนยังใช้รักษากันมาจนตราบเท่าทุกวันนี้ ตาราพระโอสถทั้งปวงนี้พึ่งรวบรวมเข้าคัมภีร์ในชั้นหลัง จะเปนในราวรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ ฤๅสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกษฐ ด้วยมีเนื้อความปรากฏในยาขนานที่ 22 อยู่ที่น่า 11 ว่า พระแพทยโอสถ (หมอ) ฝรั่ง ได้ประกอบพระโอสถขนานนั้น "ถวาย สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงนิพพานท้ายสระ" พระองค์นี้คือสมเด็จพระเพทราชา จึงเข้าใจได้ว่า พึ่งรวมตำราเข้าคัมภีร์ในชั้นหลัง



เรื่องย่อ "ตำราสมัยรัชกาลที่ 2"
เรื่องตำรายาในโรงพระโอสถ ซึ่งพิมพ์ไว้ข้างตอนต้นมีตำนานปรากฎ ว่าเมื่อในรัชกาลที่ 2 ปีวอกจัตวาศก จุลศักราช 1174 พ.ศ. 2355 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลยทรงพระราชปรารภ ว่าตำรายาในโรงพระโอสถยังบกพร่องนัก จึงโปรดให้พระพงษ์นรินทร์ ราชนิกูล ซึ่งเปนโอรสของพระเจ้ากรุงธนบุรี เวลานั้นรับราชการเปนใหญ่อยู่ในกรมหมอ เปนผู้รับกระแสรับสั่ง สืบถามตามพระราชาคณะแลข้าราชการ ตลอดจนราษฎร ผู้ใดมีตำรายาดี ขอให้จดสรรพคุณยานั้น ๆ มาถวาย เพื่อจะได้ตรวจสอบจดลงเปนตำราไว้ในโรงพระโอสถ ครั้งนั้นมีผู้จดตำรายา ซึ่งเคยใช้ เคยเห็นคุณ ถวายตามพระราชประสงค์มาก กรมหมอหลวงคงจะได้สอบสวน เลือกแต่ที่เชื่อว่าดีจริง จดลงไว้ในตำราหลวงสำหรับโรงพระโอสถ ตำรานั้นมีฉบับหลวงอยู่ในห้องอาลักษณ์ พระเจ้าบรมวงษ์เธอ ชั้น 4 กรมพระสมมตอมรพันธุ์ ประทานมาให้คัดสำเนาไว้ในหอพระสมุดวชิรญาณ ได้คัดเฉภาะที่มีชื่อผู้ถวายปรากฎอยู่ในฉบับหลวง มาพิมพ์ไว้ในสมุดเล่มนี้ข้างตอนต้น

ตอนที่ 2 ในเล่มนี้ ที่เปนตัวตำราพระโอสถ ซึ่งได้เคยประกอบถวายจริง บางขนานได้จดหมายบอกวันที่ได้ตั้งพระโอสถนั้น สอบศักราชได้ความว่า เมื่อในรัชกาลที่ 2 จึงว่าเนื่องกับเรื่องข้างตอนต้น ตำราพระโอสถนี้ หอพระสมุดวชิรญาณได้ต้นฉบับมา 3 เล่มสมุดไทยขนาดบาง น่าเสียดายที่หนังสือ 3 เล่มนี้ เล่ม 1 จะเปนด้วยปลวกกัดหรือไฟไหม้ ข้างปลายสมุดขาดไปน่อย 1 แต่เฉภาะทำให้ตัวหนังสือข้างท้ายบันทัดขาดหายไปเสียมากบ้างน้อยบ้างทุกน่าสมุด ถ้าจะใช้จำต้องเดาคำที่ขาดว่าจะเปนอย่างไร การเดาตำรายา ข้าพเจ้าเห็นว่าเปนของไม่ควรทำ ด้วยพลาดพลั้งอาจจะเปนอันตรายแก่ผู้อื่น จึงยกทิ้งเสียทั้งเล่ม คงใช้ได้แต่ 2 เล่ม หนังสือชุดนี้เดิมเปนของพระเจ้าบรมวงษ์เธอ ชั้น 2 กรมหลวงวงษาธิราชสนิท เปนมรดกตกอยู่กับพระวรวงษ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงษ์ แล้วได้มาแก่พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นไชยนาทนเรนทร ประทานมายังหอพระสมุดวชิรญาณเมื่อเร็ว ๆ นี้

กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ได้ทรงศึกษาวิชาแพทย์มาแต่ในรัชกาลที่ 2 ได้ทรงรับรักษาไข้ จนปรากฎพระเกียรติคุณเมื่ยในรัชกาลที่ 3 ในปลายรัชกาลนั้น โปรดให้ทรงกำกับกรมหมอ แลได้กำกับต่อมาในรัชกาลที่ 4 จนประชวรเปนอัมพาต พระเจ้าบรมวงษ์เธอชั้น 2 กรมขุนวรจักรธรานุภาพ จึงได้ทรงรับน่าที่กำกับกรมหมอต่อมา เพราะเหตุที่กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงชำนาญวิชาแพทย์ แต่ได้รับราชการกรมหมอมาช้านาน จึงทรงสะสมตำราแพทย์ไว้มาก แต่ทราบว่าเมื่อสิ้นพระชนม์ ตำราแตกกระจายไปเสียหลายแห่ง พระองค์เจ้าสายสนิทวงษ์ไม่ได้มาหมด แม้ที่ได้มาน่าเสียดายที่การรักษาในตอนหลัง หนังสือถูกฝนแลปลวกกัดชำรุดเสียมาก เมื่อกรมหมื่นไชยนาทนเรนทรได้มา ทรงเกรงว่าหนังสือเก่าจะเปนอันตรายเสียหมด จึงรับสั่งให้รีบส่งมาไว้ในหอพระสมุด ฯ สำหรับพระนคร เพื่อรักษาไว้ให้อยู่ถาวรสำหรับชาติไทยต่อไปข้างท้ายตอนตำรายาโรงพระโอสถ ข้าพเจ้าได้ลงตำรายาหอมเพิ่มเติมไว้อิก 2 ขนาน เรียกว่ายาเทพมงคลขนาน 1 ยาอินทโอสถขนาน 1 ยา 2 ขนานนี้ นายพันโท หม่อมเจ้ากรรมสิทธิ ในพระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ มารักษาไข้ที่บ้านข้าพเจ้า ได้วางยา 2 ขนานนี้ แก้คนไข้เวลามีอาการกระวนกระวายด้วยเสลดตีขึ้นขัดทางหายใจ ระงับทุกขเวทนาได้จริง ข้าพเจ้าได้แลเห็นคุณเอง จึงขอตำราไว้ หม่อมเจ้ากรรมสิทธิคัดให้ แลได้อนุญาตในคราวนี้ ให้พิมพ์รักษาไว้ในสมุดเล่มนี้ด้วย

เมื่อได้กล่าวถึงตัวตำราที่พิมพ์ในสมุดเล่มนี้เสร็จแล้ว ยังมีความอิกข้อ 1 ซึ่งข้าพเจ้าเห็นควรจะตักเตือนผู้อ่านหนังสือเล่มนี้ไว้ ข้าพเจ้าเชื่อว่าบรรดาผู้ที่ได้รับแลได้อ่านหนังสือตำราพระโอสถเล่มนี้จะพอใจ แลจะอนุโมทนาในพระกุศล ซึ่งสมเด็จพระมหาสมณะได้ทรงสร้างหนังสือเรื่องนี้ให้ได้ทราบกันแพร่หลาย แต่ความจริงมีอยู่อิกอย่าง 1 ซึ่งจะลืมเสียไม่ได้ ว่าตำรายาไม่ได้ทำให้เจ้าของเปนหมอ ผู้ที่มีแต่ตำรายา ถ้ามิได้รู้วิชาแพทย์ เอาไปประกอบใช้รักษาโรคโดยพละการ อาจจะเปนเหตุให้เกิดอันตราย หรือไม่เปนประโยชน์ได้ดังความมุ่งหมาย ท่านทั้งหลายผู้มีตำราเล่มนี้ ถ้าประสงค์จะใช้รักษาโรค อย่าลืมความที่กล่าวข้อหลังนี้ ถ้าแลมิได้เปนหมอเอง ควรจะปฤกษาหารือผู้เปนหมอเสียก่อน อย่าประกอบยา แม้มีจดหมายเหตุว่า เคยตั้งถวายเปนพระโอสถ เอาแต่โดยพละการ จึงจะเปนผู้ไม่ตั้งอยู่ในความประมาท ๚