พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์

หนังสือพงศาวดารฉบับนี้ หลวงประเสริฐอักษรนิติ์ (แพ เปรียญ) ไปได้มาจากบ้านราษฎรแห่งหนึ่ง เอามาให้แก่หอสมุดวชิรญาณ เมื่อ ณ วันที่ ๑๙ มิถุนายน ร.ศ. ๑๒๖.

ได้อ่านดูหนังสือพงศาวดารฉบับนี้ ได้ความว่าเรียบเรียงไว้แต่เมื่อจุลศักราช ๑๐๔๒ ในแผ่นดินพระนารายณ์ ข้อความคล้ายกับพงศาวดารย่อ ตอนต้นฉบับกรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส แต่ฉบับนี้มีข้อความแปลกและต่างไปหลายแห่ง บางแห่งเห็นว่าเป็นหลักฐานจะถูกต้องดีกว่าพงศาวดารฉบับอื่นที่ได้เห็นแล้ว ยกตัวอย่างดังตอนแผ่นดินพระบรมไตรโลกนาถ พงศาวดารฉบับอื่นว่าเสวยราชสมบัติอยู่ ณ กรุงเก่า ทรงสร้างวิหารวัดจุฬามณี แล้วเสด็จออกทรงผนวชอยู่ที่วัดนั้น ๘ เดือนจึงลาผนวช ความข้อนี้ได้ค้นคว้าหาวัดจุฬามณีในกรุงเก่ากันนักแล้ว ยังไม่ได้ความว่าวัดจุฬามณีอยู่ที่ไหนจนทุกวันนี้ มาได้ความตามพงศาวดารฉบับนี้ ว่าพระบรมไตรโลกนาถเสด็จขึ้นไปครองราชสมบัติอยู่ ณ เมืองพิษณุโลก สร้างวิหารวัดจุฬามณีที่นั่น ทรงผนวชที่นั่น และสวรรคตที่นั่น วัดจุฬามณีที่เมืองพิษณุโลกมีจริง ๆ ด้วย จึงเห็นว่าเป็นหลักฐานอยู่อย่างหนึ่ง ยังอีกแห่งหนึ่งซึ่งควรจะสังเกตในเรื่องศึกพระเจ้าหงสาวดี ครั้งแผ่นดินพระมหาจักรพรรดิ พงศาวดารฉบับอื่นไม่มีพระนามพระเจ้าหงสาวดี ทำให้เข้าใจว่าพระเจ้าหงสาวดีที่มาตีกรุงเก่า คือพระเจ้าหงสาวดีลิ้นดำพระองค์เดียว แต่ความในพงศาวดารพม่าเขาว่า ๒ พระองค์ พงศาวดารฉบับนี้มีพระนามพระเจ้าหงสาวดีปรากฏเป็น ๒ พระองค์ตรงกับพงศาวดารพม่า แปลกกับฉบับอื่น ๆ ในข้อนี้ด้วย และยังมีที่แปลกอีกหลายแห่ง.

หนังสือพงศาวดารฉบับนี้เป็นสมุดไทยเขียนตัวรง ลายมือเขียนหนังสือดูเหมือนจะเป็นฝืมือครั้งกรุงเก่าตอนปลาย หรือครั้งแรกตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ ของเดิมเห็นจะเป็น ๒ เล่มจบ แต่ได้มาแต่เล่ม ๑ เล่มเดียว.

กรรมการหอสมุดวชิรญาณเห็นว่า หนังสือพงศาวดารฉบับนี้เมื่อได้ตรวจพิจารณาดูแล้ว ทั้งลายมือที่เขียนและโวหารที่แต่งเห็นว่าเป็นหนังสือเก่าไม่มีเหตุอย่างใดจะควรสงสัย ว่าได้มีผู้แก้ไขแทรกแซงให้วิปลาสในชั้นหลังนี้ จึงได้สั่งให้ลงพิมพ์ไว้ให้ปรากฏ ป้องกันมิให้หนังสือเรื่องนี้ต้องสาบสูญไปเสีย ในการที่พิมพ์นั้น แห่งใดหนังสือในต้นฉบับเส้นรงเลือนพอสังเกตเห็นตัวหนังสือได้ก็ดี ที่สังเกตเห็นไม่ได้ทีเดียวก็มีบางแห่ง ได้วงเล็บมือไว้เป็นสำคัญในที่ตัวหนังสือลบเลือนนั้นทุก ๆ แห่ง.