มหาปุโรหิตผู้ไต่สวน (The Grand Inquisitor)

ตอน The Grand Inquisitor ใน The Brothers Karamazov ของฟีโอดอร์ ดอสโตเยฟสกี คือบทสนทนาทางจิตวิญญาณที่ลึกซึ้งที่สุดบทหนึ่งในประวัติศาสตร์วรรณกรรมโลก ไม่เพียงเพราะความงดงามของถ้อยคำ หากเพราะมันคือเวทีที่ศรัทธา เสรีภาพ และธรรมชาติของมนุษย์ ถูกนำมาวางเปลือยไว้ต่อสายตาเรา
ในตอนนี้ อีวาน คารามาซอฟ เล่าเรื่องเปรียบเปรย พระคริสต์เสด็จกลับมายังโลกในยุคสเปนที่ศาสนจักรเรืองอำนาจ แต่พระองค์กลับถูกจับกุมโดย "มหาสังฆราชผู้สอบสวน" (Grand Inquisitor) ชายชราผู้เป็นทั้งบิดาแห่งศาสนจักรและผู้พิพากษาแห่งจิตวิญญาณ เขาไม่ได้ปฏิเสธว่าพระคริสต์เป็นพระบุตรของพระเจ้า แต่กลับตำหนิพระองค์อย่างไม่ลดละว่าพระองค์มอบ "เสรีภาพ" ให้แก่มนุษย์มากเกินไป และเสรีภาพนั้นคือภาระที่มนุษย์ไม่อาจแบกรับไหว
แก่นปรัชญาของตอนนี้อยู่ที่คำถามว่า "มนุษย์ต้องการเสรีภาพ หรือเพียงต้องการความมั่นคงและปากท้อง?" มหาสังฆราชผู้สอบสวนกล่าวหาว่า มนุษย์โดยธรรมชาติอ่อนแอ ไม่ต้องการแบกรับความรับผิดชอบของการเลือก แต่ต้องการผู้นำที่จะบอกว่าอะไรควรเชื่อ อะไรควรทำ และจะได้รอดพ้นอย่างไร ศาสนจักร ในสายตาของเขา จึงมิใช่เพียงองค์กรศรัทธา แต่เป็นเครื่องจักรแห่งการปลอบประโลมและควบคุม ทำให้มนุษย์ยอมมอบเสรีภาพเพื่อแลกกับความสบายใจ
ดอสโตเยฟสกีทำให้บทสนทนานี้กลายเป็นกระจกสะท้อนโลกจริง เรายังเป็นเช่นเดียวกับมนุษย์ในเรื่อง เราหวาดกลัวต่อความโดดเดี่ยวที่มาพร้อมเสรีภาพ และยินยอมถูกชี้นำเพราะการคิดด้วยตนเองนั้นหนักเกินไป สิ่งที่ทำให้เนื้อเรื่องในตอนนี้ทรงพลัง คือการที่พระคริสต์ในเรื่องไม่กล่าวโต้เถียงแม้สักคำ เพียงจุมพิตมหาสังฆราชแล้วเดินจากไป ความเงียบนั้นช่างเปี่ยมด้วยความหมาย เป็นการยืนยันว่าความรักและความเมตตาอาจลึกซึ้งเกินกว่าจะสยบด้วยตรรกะหรืออำนาจ
The Grand Inquisitor จึงมิใช่เพียงตอนหนึ่งในนวนิยาย แต่เป็นบทเทศน์แห่งความจริงอันขมขื่น ว่ามนุษย์อาจไม่ได้ต้องการเสรีภาพเท่าที่เราคร่ำครวญหากัน แต่ในขณะเดียวกัน เสรีภาพนั้นเองคือสิ่งที่ทำให้เรามีคุณค่าในฐานะมนุษย์ ดอสโตเยฟสกีปล่อยเราทิ้งไว้ท่ามกลางความเงียบหลังการจุมพิต ให้เราเลือกเองว่าจะยอมสละเสรีภาพเพื่อความปลอดภัย หรือจะยอมเสี่ยงเพื่อรักษามันไว้

เนษฐ์ ธาราธิเบศร์
ผู้แปล