โพรมีธีอุสผู้ไม่ถูกพันธนาการ (Prometheus Illbound)

ในโลกของวรรณกรรมที่มืดมัวไปด้วยเสียงแห่งความเชื่อและพันธนาการของศีลธรรมเก่าแก่ Prometheus Illbound ของอ็องเดร ฌิด (André Gide) เปล่งแสงขึ้นดุจเปลวไฟแห่งการกบฏทางจิตวิญญาณ เป็นเสียงเรียกของมนุษย์ผู้กล้าที่จะตั้งคำถามต่อเทพเจ้า ต่อศีลธรรม และต่อกรงเหล็กแห่งความกลัวที่สังคมสร้างไว้รอบจิตใจของตน
ฌิดหยิบตำนานโบราณของ "โพรมีธีอุส" ผู้ขโมยไฟจากเหล่าทวยเทพมามอบแก่มนุษย์ แล้วถูกจองจำด้วยโซ่ตรวนบนผาแห่งนิรันดร์ มาแปรความหมายใหม่อย่างลึกซึ้ง เขาเปลื้องตำนานออกจากเปลือกของศาสนาและมอบชีวิตใหม่ให้แก่สัญลักษณ์นั้น โพรมีธีอุสของฌิดไม่ใช่เพียงวีรบุรุษผู้ท้าทายเทพเจ้า แต่คือ "มนุษย์" ผู้กล้าที่จะรักอิสรภาพยิ่งกว่าความปลอดภัย ผู้ยอมเจ็บปวดเพื่อจะได้เป็นตนเองโดยสมบูรณ์
ชื่อของเรื่อง Prometheus Illbound "โพรมีธีอุสผู้ไม่ถูกพันธนาการ" คือการหักล้างตำนานดั้งเดิมอย่างสง่างาม เป็นการปลดปล่อยโพรมีธีอุสจากโซ่ตรวนแห่งโทษบาปที่โลกเก่าผูกไว้ เขาไม่ใช่เหยื่อของการลงทัณฑ์อีกต่อไป แต่คือผู้ที่ยืนหยัดอยู่เหนือความผิดบาปและคุณธรรมของเทพเจ้าเก่า เขาไม่หนีจากพันธนาการด้วยการดิ้นรน แต่ด้วย "การรู้แจ้ง" ว่าความผูกมัดนั้นเป็นเพียงมายาของใจ
ในมิติทางปรัชญา ฌิดใช้โพรมีธีอุสเป็นภาพแทนของมนุษย์ยุคใหม่ ผู้แสวงหาเสรีภาพในโลกที่เต็มไปด้วยข้อจำกัดของศาสนา ศีลธรรม และสังคม เขาไม่เพียงปลดปล่อยมนุษย์จากเทพเจ้าเท่านั้น แต่ยังปลดปล่อยเทพเจ้าออกจากพันธนาการของความศักดิ์สิทธิ์ที่มนุษย์สร้างขึ้นด้วย โพรมีธีอุสของฌิดคือ "จิตวิญญาณที่กล้ารู้ว่าตนคือพระเจ้า" ในความหมายอันลึกที่สุดของการเป็นอิสระจากทุกกรอบแห่งอำนาจ
ถ้อยคำของฌิดในเรื่องนี้เต็มไปด้วยประกายแห่งความคิดและความงามของภาษา เขาเขียนด้วยเสียงของผู้ใคร่รู้ ผู้ท้าทาย และผู้รักความจริงเหนือสิ่งอื่นใด เนื้อหาทั้งหมดแฝงไว้ด้วยการไต่สวนถึงแก่นแท้ของศีลธรรมอย่างลึกซึ้ง ว่ามันเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์จริงหรือเพียงเครื่องมือควบคุมมนุษย์ อย่างลึกซึ้งกล้าที่จะถามว่า "ความดี" ที่เราถูกสอนให้ยึดถือไว้นั้น แท้จริงแล้วอาจเป็นเพียงโซ่ตรวนชนิดหนึ่ง ที่ผูกวิญญาณไม่ให้เป็นอิสระจากความกลัวและความละอาย แต่ในความกล้าท้าทายนั้น Prometheus Illbound ไม่ได้เต็มไปด้วยความหยิ่งผยอง หากแฝงไว้ด้วยความอ่อนโยนและเมตตาต่อตัวมนุษย์ ฌิดไม่ปฏิเสธศีลธรรมเพียงเพื่อความว่างเปล่า เขาเรียกร้องให้เราสร้าง "ศีลธรรมใหม่" ที่เกิดจากความเข้าใจ มิใช่การเชื่อฟัง ศีลธรรมที่งอกงามจากความรัก มิใช่จากความกลัวการถูกลงโทษ
ด้วยเหตุนี้ งานของฌิดจึงเป็นทั้งคำภาวนาและคำประกาศอิสรภาพ เป็นบทกวีของจิตที่เพิ่งตื่นขึ้นจากความหลับใหลอันยาวนาน เขาให้โพรมีธีอุสพูดแทนเสียงของมนุษย์ที่เพิ่งรู้ว่าตนไม่จำเป็นต้องกราบเทพเจ้า เพื่อจะได้เป็น "มนุษย์ผู้สมบูรณ์"
ในเชิงสัญลักษณ์ Prometheus Illbound จึงมิใช่เพียงการปลดปล่อยโพรมีธีอุส แต่คือการปลดปล่อยมนุษยชาติจากพันธนาการแห่งความกลัวและบาปที่ฝังลึกในจิตใต้สำนึกของเราเอง เป็นการประกาศว่า "การกบฏ" ต่อสิ่งที่เป็นความเท็จคือการภักดีต่อสิ่งที่เป็นความจริง
ฌิดเขียนงานชิ้นนี้ด้วยความสงบของนักปรัชญาและความเร่าร้อนของกวี ทุกประโยคของเขาเหมือนเปลวไฟที่ลุกไหม้ในความมืด แต่ไม่ใช่เพื่อเผาผลาญ หากเพื่อส่องนำทางให้มนุษย์มองเห็นตัวตนภายใน เขาเชื่อว่า "ความจริงที่แท้จริง" ไม่อาจถูกยกให้โดยเทพเจ้า แต่ต้องถูกค้นพบด้วยหัวใจที่เป็นอิสระ
เมื่อเราอ่านจบ เราจะรู้สึกเหมือนมีโซ่ตรวนบางเส้นในใจถูกปลดออกอย่างเงียบงัน เราอาจไม่กล้าเรียกตนเองว่าโพรมีธีอุส แต่เราจะเริ่มเข้าใจว่า "อิสรภาพ" ที่แท้จริงนั้นมิได้อยู่ภายนอก หากอยู่ในความกล้าที่จะเป็นตนเองอย่างซื่อตรง แม้ทั้งโลกจะเรียกเราว่าเป็นผู้กบฏก็ตาม
ดังนั้น Prometheus Illbound จึงไม่ใช่เพียงวรรณกรรม หากคือบทภาวนาแห่งมนุษยชาติ บทเพลงของผู้ที่เลือกจะรักความจริงมากกว่าความสงบ และเสียงของมนุษย์ที่ยืนอยู่บนยอดผาแห่งอิสรภาพ เงยหน้ารับแสงไฟที่ตนเองได้ขโมยมาจากฟ้า ด้วยรอยยิ้มที่เปี่ยมด้วยความกล้าและความรู้แจ้งในเวลาเดียวกัน

เมธา วราภักดิ์กูล
ผู้แปล