เลือนราตรีมิรู้ลับ (White Nights)

ในบรรดาวรรณกรรมแห่งหัวใจที่เปลี่ยวเหงาและงดงามที่สุดในโลก White Nights ของฟีโอดอร์ ดอสโตเยฟสกีคือหนึ่งในนั้น มันคือบทเพลงแห่งจิตวิญญาณที่เดียวดาย เพลงที่ขับขานด้วยเสียงแผ่วเบาของความฝัน ความรัก และความเปลี่ยวว้าเหว่ของมนุษย์ผู้โหยหาที่จะได้รวมเข้ากับอีกดวงใจหนึ่งท่ามกลางเมืองใหญ่ที่เย็นชา
เรื่องราวเริ่มขึ้นในคืนฤดูร้อนของนครเซนต์ปีเตอร์สเบิร์ก เมืองที่ไม่รู้จักความมืดสนิท เพราะดวงอาทิตย์ยังคงอ้อยอิ่งอยู่บนฟ้าจนกระทั่งเกือบรุ่งสาง ดั่งเวลาที่โลกยังลังเลอยู่ระหว่างความจริงกับความฝัน นั่นคือ "ราตรีสีขาว" อันเป็นฉากหลังของเรื่อง และยังเป็นสัญลักษณ์ของสภาวะจิตใจของตัวละครเอก ผู้ดำรงอยู่ในกึ่งกลางระหว่างความจริงของชีวิตกับความฝันของความรัก
ชายหนุ่มผู้ไร้นาม ผู้เล่าเรื่องด้วยเสียงแผ่วเบาและจริงใจคือจิตวิญญาณอันอ่อนไหวที่อาศัยอยู่ในโลกแห่งความคิดมากกว่าโลกแห่งความจริง เขาเป็นคนโดดเดี่ยวที่ใช้ชีวิตอยู่กับความฝันจนวันหนึ่งได้พบหญิงสาวชื่อ "นัสเตนกา" ที่ร้องไห้อยู่บนสะพานกลางคืนอันเงียบงัน การพบกันนั้นเหมือนแสงดาวส่องลงบนหัวใจของผู้สิ้นหวัง ทำให้เขาได้สัมผัสกับความอบอุ่นของความรัก แม้เพียงชั่วครู่ก็ตาม
ทั้งสองใช้เวลาสี่คืนเดินพูดคุยกันภายใต้ท้องฟ้าสีน้ำเงิน สี่คืนที่งดงามและเปราะบางราวความฝันที่พร้อมจะแตกสลายในทุกเมื่อ นัสเตนกาเล่าเรื่องรักอันแสนเศร้าของตน ชายหนุ่มเล่าความเปลี่ยวเหงาในชีวิตที่ไม่เคยมีใครเหลียวแล ทั้งคู่ปลอบโยนกันด้วยความเข้าใจลึกซึ้งของสองวิญญาณที่บังเอิญได้พบกันในห้วงแห่งความว่างเปล่า
White Nights ปิดฉากลงด้วยความเงียบงัน แต่งดงามยิ่งกว่าการเริ่มต้น ดอสโตเยฟสกีไม่ได้เขียนเรื่องรัก หากเขียน "เรื่องของหัวใจมนุษย์" ที่แสวงหาความหมายของการมีชีวิตอยู่ในโลกที่ไม่เคยตอบสนองต่อความฝันเลย เรื่องนี้ไม่ใช่โศกนาฏกรรมแห่งการสูญเสีย แต่เป็นโศกนาฏกรรมแห่งความตื่นรู้ การตระหนักว่าความฝันแม้งดงามเพียงใด ก็ไม่อาจเทียบความจริงอันเย็นเยียบของชีวิตได้ ทว่าความงามของ White Nights อยู่ตรงที่ ในการยอมรับความเจ็บปวดโดยไม่บิดเบือน ในการมองความเหงาไม่ใช่ในฐานะคำสาป แต่ในฐานะพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ของหัวใจที่มนุษย์ได้ยินเสียงของตนเองชัดเจนที่สุด
ชายหนุ่มในเรื่องคือภาพแทนของจิตวิญญาณผู้ใฝ่ฝัน เขาไม่ใช่คนโง่ที่หลงในความเพ้อฝัน แต่คือผู้ที่รักจนสุดหัวใจ แม้รู้ว่ารักนั้นไม่มีวันสมหวัง เขาเข้าใจว่า "บางครั้ง ความรักก็ไม่ได้มีไว้เพื่อครอบครอง แต่เพื่อทำให้เรารู้ว่าหัวใจมนุษย์ยังสามารถเต้นด้วยความหวังได้"
ดอสโตเยฟสกีเขียนเรื่องนี้ขึ้นในช่วงวัยหนุ่ม ก่อนที่โลกของเขาจะมืดมัวด้วยประสบการณ์ในคุกและความทุกข์ทางจิตใจ แต่น้ำเสียงใน White Nights ก็แฝงเค้าลางของปรัชญาที่จะหล่อหลอมผลงานในภายหลัง ปรัชญาที่ว่าความทุกข์คือเครื่องชำระวิญญาณ มนุษย์ต้องผ่านความปวดร้าวเพื่อจะมองเห็นความงามของชีวิตได้อย่างแท้จริง และท้ายที่สุด White Nights คือบทกวีแห่งความโดดเดี่ยว เป็นเรื่องของผู้ที่ได้ลิ้มรส "ความรักเพียงครั้งเดียวในชีวิต" แล้วต้องอยู่ต่อไปกับความทรงจำอันแสนสั้นนั้น มันคือเรื่องของผู้ที่ได้เห็นสรวงสวรรค์ชั่วขณะ แล้วถูกโยนกลับลงมาบนพื้นดิน แต่ก็ยังคงยิ้มด้วยหัวใจที่อ่อนโยน
"โอ ความฝันเอ๋ย แม้เจ้าจะผ่านไปเหมือนเงา แต่ข้าขอขอบคุณเจ้าที่มาเยี่ยมข้า แม้เพียงชั่วคืนเดียว เพราะในคืนนั้น ข้าจึงได้เป็นมนุษย์ผู้มีชีวิตจริง ๆ"

เมธา วราภักดิ์กูล
ผู้แปล